Trong thời đại công nghệ và thông tin như vũ bão, mỗi cá nhân đứng giữa lựa chọn: học suốt đời hay bị tụt lại. Nhưng gần ba thế kỷ trước, Lê Quý Đôn - một trí tuệ kiệt xuất đã để lại một bài học sống động về tự học và bứt phá: chỉ trong một đêm, ông khiến cả triều đình phải nể phục…
Ảnh: Nhà bác học Lê Quý Đôn
Chuyện kể rằng vào thuở nước Nam còn dưới triều Lê Trung Hưng, khi giang sơn gánh hai vai vừa giữ cõi vừa dựng trí, thì ở chốn điện thư nơi Kinh thành Thăng Long, các bậc đại thần cùng nhau hội họp, lo việc dạy dỗ hoàng tử và trau dồi minh trí cho hàng ngũ quý tộc kế thừa.
Thời bấy giờ, có một người được người đời kính nể gọi là “bác học đất Việt” - chính là Lê Quý Đôn: uyên bác, khiêm tốn, trí tuệ uyển chuyển như dòng sông uốn quanh núi thẳm.
Một hôm, triều đình cần một vị giảng sư về thiên văn để khai tâm cho Thái tử. Đây là lĩnh vực thâm sâu, vốn ít người tinh thông. Các vị quan lần lượt thoái thác, người bảo không chuyên, kẻ lại né tránh.
Bỗng một vị tâu: “Xin mời Thượng thư Lê Quý Đôn”. Vua gật đầu, cho truyền chỉ tổ chức buổi giảng ngay sáng hôm sau.
Khi nhận chỉ, ông không từ chối cũng chẳng tỏ ra nao núng. Chỉ nhẹ nhàng đáp:
- “Thần chưa từng nghiên cứu sâu về thiên văn. Nhưng nếu được phép, xin mượn tạm thư tịch của triều đình để đêm nay tìm hiểu.”
Một đêm trắng - một buổi giảng để đời
Cả đêm ấy, ánh đèn trong thư phòng phủ Thượng thư không tắt. Lê Quý Đôn miệt mài đọc sách thiên văn - từ chuyển động tinh tú, âm dương lịch pháp, đến các học thuyết ngũ hành và các quan sát thiên thể cổ truyền.
Nhưng ông không chỉ đọc. Ông liên kết chúng với những gì mình đã học từ triết học, toán học, lịch sử Đông - Tây. Ông không học để nhớ, mà học để hiểu - hiểu tận gốc, để kiến thức đan kết thành một mạng lưới logic sống động trong đầu óc.
Sáng hôm sau, trước sân rồng, giữa các bậc đại thần, ông bắt đầu giảng.
Ông không cần nhìn sách. Từng khái niệm tuôn ra mạch lạc, từng quy luật thiên thể được ông trình bày với sự tự tin và sắc sảo, gắn kết khéo léo với thời tiết, nông lịch, quốc phòng - khiến mọi người không chỉ hiểu, mà thấy được ứng dụng của nó với vận nước, sinh kế dân sinh.
Đặc biệt, ông còn chỉ ra những điểm thiếu sót trong sách xưa - với cách diễn giải đĩnh đạc, khiêm tốn nhưng đầy thuyết phục.
Một vị quan lão luyện phải thốt lên:
- “Bẩm Thượng thư, ngài quả là người đọc một, hiểu mười. Một đêm mà thấu cả tinh tượng trời đất!”
Một danh xưng - không cần gán, mà tự sinh
Không ai đọc diễn văn ca ngợi. Không ai trao tặng danh hiệu. Nhưng từ hôm đó, cái tên “Lê Quý Đôn” trở thành biểu tượng của người học không giới hạn, học để mở rộng chính mình, học để khai mở người khác.
Bài học gửi thế hệ trẻ hôm nay
- Tự học - ngọn lửa không bao giờ tắt: Lê Quý Đôn không đợi có thầy, không chờ có lớp. Ông biến mỗi đêm thành giảng đường, mỗi trang sách thành chiếc chìa khóa mở cánh cửa tri thức. Trong kỷ nguyên AI, ai làm chủ được khả năng tự học - người ấy sẽ không bao giờ bị tụt lại phía sau.
- Học hệ thống - học ít nhưng hiểu sâu: Chỉ một đêm học thiên văn, nhưng Lê Quý Đôn đã có sẵn “kho dữ liệu nền” từ triết học, toán học, lịch sử, khoa học tự nhiên. Kiến thức không tách rời, mà là một mạng lưới. Thế hệ trẻ hôm nay cần học theo chiều sâu và chiều rộng, không chỉ để thi - mà để nghĩ và giải quyết vấn đề.
- Đừng sợ điều mình chưa biết: Lê Quý Đôn không né tránh, cũng không viện cớ để thoái thác. Ông thẳng thắn thừa nhận: “Tôi chưa từng nghiên cứu sâu về thiên văn”, nhưng chính câu nói ấy lại là điểm khởi đầu cho một kỳ tích. Bởi “chưa biết” không phải là điểm dừng, mà là cánh cửa mở ra con đường học hỏi. Chỉ cần có sự tò mò và quyết tâm, bạn hoàn toàn có thể làm nên điều phi thường, đôi khi chỉ trong một đêm.
- Một đêm cũng đủ thay đổi cuộc đời: Không ai buộc bạn phải biết mọi thứ, nhưng đừng bao giờ ngại học một điều mới. Bởi vì, giống như Lê Quý Đôn, chỉ cần một đêm thật sự dấn thân, bạn có thể bước sang một tầm vóc khác trong mắt người khác và chính mình.
Mạnh Vũ