Lê Quý Đôn - không chỉ là nhà bác học tài hoa, mà còn là bậc thầy trong nghệ thuật ứng đối. Trí nhớ uyên thâm, kiến thức quảng bác khiến ông vang danh khắp chốn; nhưng chính khả năng phản xạ ngôn từ - nhanh như chớp, thấu đáo như gươm báu - mới thực sự làm người đời kính nể.
Ảnh Nhà bác học Lê Quý Đôn: nguồn Internet
Một lần, ông đi ngang qua một làng quê. Bất chợt, bắt gặp hai con trâu đang húc nhau giữa đồng. Cảnh tượng tưởng chừng quá đỗi quen thuộc với người nông dân, nhưng lại khơi gợi nơi ông một dòng suy tưởng sâu sắc. Không chần chừ, Lê Quý Đôn dừng lại, buông một câu thơ:
“Ngưu tầm ngưu, mã tầm mã, ngưu ngưu tương ngộ tất tranh hùng.” (Trâu tìm trâu, ngựa tìm ngựa, trâu gặp trâu ắt phải tranh tài.)
Người dân quanh đó nghe xong, ngỡ ngàng. Một câu thơ ngắn gọn, ngôn từ giản dị mà hàm chứa cả triết lý nhân sinh. Ông không giảng giải dài dòng, không lý luận cao siêu - chỉ một vế câu chữ, mà như mở ra cả cánh cửa nhận thức.
Bài học rút ra: Trí tuệ chân chính không nằm trong kho tàng sách vở tĩnh lặng, mà sống động trong từng khoảnh khắc đời thường. Nó hiện ra qua khả năng nhìn thấy điều sâu xa trong cái bình thường, qua cách dùng ngôn từ để truyền tải triết lý mà không làm người nghe thấy nặng nề.
“Ngưu tầm ngưu, mã tầm mã…” - ấy là quy luật muôn đời của xã hội: người có chí hướng thường tìm đến nhau và khi gặp nhau - dù là trâu, là ngựa, hay là người - cũng khó tránh khỏi ganh đua, va chạm. Nhưng va chạm không phải để tranh thắng thiệt hơn, mà là cơ hội để soi mình, hiểu người, học hỏi và vươn lên.
Trong thời đại ngày nay, khi cạnh tranh trở thành một phần tất yếu của cuộc sống, giai thoại ấy lại càng thêm thời sự. Bài học không nằm ở chuyện “húc nhau”, mà nằm ở việc ta nhận diện được bản chất ẩn sau những mâu thuẫn bề mặt: hiểu để biết cách ứng xử, điều chỉnh và trưởng thành.
Giai thoại này là minh chứng sống động cho một kiểu giáo dục không khuôn sáo, không lên lớp, mà chạm thẳng vào tư duy và cảm xúc con người.
- Bài học về quan sát: Chỉ từ một cảnh đời rất đỗi bình thường, hai con trâu húc nhau, mà Lê Quý Đôn nhìn ra quy luật sống: gặp gỡ - va chạm - cạnh tranh. Đây là kỹ năng quan trọng mà người trẻ cần học: nhìn sâu từ cái đơn sơ, thấy ý nghĩa từ cái bình dị.
- Bài học về tư duy phản biện: Ông không phản ứng bằng cảm xúc, mà bằng câu chữ. Một câu thơ - súc tích, đối xứng, thấm lý - đủ sức khơi dậy suy nghĩ. Đó là bài học về cách chúng ta nên diễn đạt điều mình thấy, điều mình tin, sao cho thuyết phục mà vẫn nhẹ nhàng.
- Bài học về lối sống trí tuệ: Lê Quý Đôn không dùng kiến thức để thể hiện bản thân, mà để kết nối và gieo hạt giống nhận thức. Ông không nói lớn, nhưng lời ông để lại vang vọng lâu dài, bởi tri thức đi kèm nhân cách luôn có sức thuyết phục sâu xa nhất.
Trong thời đại hôm nay, khi mọi người nói nhiều mà nghe ít, thì giai thoại này như một lời mời gọi trở về với giá trị của sự quan sát, suy nghĩ và ứng xử có chiều sâu. Đó chính là bản chất cốt lõi của giáo dục: khơi lên trí tuệ chứ không nhồi nhét thông tin; khuyến khích phản biện chứ không áp đặt khuôn mẫu.
Kết luận
Trong một thế giới ồn ào và vội vã, nơi ngôn ngữ bị rút gọn thành biểu tượng và cảm xúc bị đơn giản thành lượt thích, câu chuyện của Lê Quý Đôn là lời nhắc quý giá: Sức mạnh lớn nhất không nằm ở tiếng nói to, mà ở lời nói đúng. Người dẫn đường không cần giỏi nói, mà cần biết quan sát và hiểu điều cần nói. Ứng đối, không phải là để hơn thua, mà là để chạm được vào tâm trí và trái tim người khác.
Tác giả: Mạnh Vũ