Dòng họ Lại làng Phụ Thành xã Đông Trà - huyện Tiền Hải có từ khi công cuộc khẩn hoang vùng biển Tiền Châu do doanh điền sứ Nguyễn Công Trứ lãnh đạo năm 1828. Cụ tổ Lại Thế Nhang là một nguyên mộ xuất thân là nhà nho. Vì vậy cụ không những có công lãnh đạo nhân dân thành lập làng khai hoang, khẩn hóa mà còn góp phần quan trọng trong việc dựng trường, mở lớp khai trí cho dân. Cụ được dân chúng tôn vinh, được triều đình nhà Nguyễn phong sắc “Tiên công” khi qua đời cụ được dân thờ phụng tại đình làng Phụ Thành, di tích lich sử văn hóa cấp tỉnh. Hậu duệ ở các thời không ít người thành danh do học mà đã có học vị, phẩm hàm, chức vị ở làng, ở xã, ở tổng, ở huyện. Ngày nay trong thời đại khoa học văn minh, họ Lại làng Phụ Thành đã phát huy truyền thống cha ông, không ngừng học tập, phấn đấu để cống hiến tài năng cho đất nước. Những tấm gương thành đạt cùng truyền thống từ xưa của tổ tiên đã giáo dục cho người họ Lại luôn có ý thức học nữa, học mãi để theo kịp thời đại. Các gia đình trong họ đã sản sinh ra nhiều người có học vị được xã hội ghi nhận. Trước năm 1945 họ đã có 4 ông đồ dạy chữ nho, một người đỗ tú tài thời Pháp. Ngày nay đã có 1 tiến sỹ khoa học, 6 thạc sỹ và hàng chục người có bằng tốt nghiệp các trường đại học chính quy. Chính họ là những tấm gương để con em trong họ noi theo. Cùng với những hình thức khuyến khích, động viên, khen thưởng của gia đình, cha mẹ, người thân và ban khuyến học trong họ đã góp phần tạo ra những tài năng cho quê hương, đất nước.
Kính thưa hội nghị, dòng họ Lại thôn Phụ Thành gần 200 năm từ cụ tổ đến nay đã có 9 đời phát triển. Hiện nay dân số toàn họ đã có gần 500 người đang sinh sống ở các miền đất nước. Ở làng hiện chỉ có 45 hộ với 122 khẩu, cùng 36 hộ 131 khẩu ở các xã trong huyện đang tham gia sinh hoạt thường xuyên việc họ trong đó có công tác khuyến học, khuyến tài.
Từ trước năm 2000 trong họ đã có một số gia đình quan tâm khuyến khích con em cố gắng tu dưỡng học tập và rèn luyện với nhiều hình thức khen thưởng như: tặng quần áo, mua xe đạp mới, tặng các vật dụng học tập, các sách truyện hay…. Nhưng chưa thành phong trào. Từ năm 2003 thôn Phụ Thành đạt danh hiệu thôn văn hóa cấp tỉnh. Đảng - Chính quyền cơ sở đã phát động toàn dân tham gia khuyến học khuyến tài. Ban khánh tiết của dòng họ đã họp bàn và quyết định đưa công tác khuyến học vào chương trình hoạt động thường niên của họ. Từ đó Ban Khuyến học được thành lập gồm có 2 vị ở trong ban khánh tiết và 5 vị trưởng chi ngành ở các khu vực. Công tác khuyến học đầu tiên có nhiều thuận lợi, khi họ đề xuất đưa khuyến học vào hoạt động, được toàn họ vui mừng hưởng ứng và tự nguyện tham gia. Người được phân công phụ trách là cán bộ của Mặt trận tổ quốc xã kiêm nhiệm phó chủ tịch hội khuyến học xã, nên các văn bản định hướng hoạt động, nội dung tuyên truyền, kế hoạch vận động… được chuyển tải đến bà con trong họ thuận lợi dễ dàng. Tất cả các thành viên trong họ đến tuổi trưởng thành đều tham gia là thành viên của hội. Những người làm ăn thành đạt, người có chức vị, người hảo tâm là những mạnh thường quân trong việc tài trợ kinh phí để khuyến khích tài năng hàng năm và gây quỹ cho hội. Ban khuyến học họ ngoài việc xây dựng quy chế hoạt động và phổ biến các chủ trương, định hướng của khuyến học các cấp tới hội viên, còn tổ chức vận động quyên góp xây dựng quỹ và phát triển quỹ bằng nhiều hình thức, ngoài việc nói về truyền thống hiếu học của tổ tiên đến ý nghĩa của công tác khuyến học, khuyến tài, cổ vũ khuyến khích người có tâm với việc học tập của con cháu. Người ở xa thì gửi thư mời, điện thoại để vận động ủng hộ quỹ, người ở gần thì đóng trực tiếp. Tính đến nay quỹ khuyến học đã có 183 lượt người tham gia đóng góp với số tiền 48 triệu đồng. 20 năm qua quỹ đã tặng thưởng cho hơn 400 lượt học sinh giỏi các cấp, học sinh đỗ vào các trường đại học, cao đẳng với số tiền hơn 20 triệu đồng, tặng và thưởng cho 2 cháu tài năng đạt giải cấp tỉnh về âm nhạc và ngoại ngữ, 1 cháu có hoàn cảnh gia đình quá khó khăn đang theo học đại học, mức thưởng cao nhất là 500 ngàn đồng/ cháu. Số quỹ còn lại để hoạt động thường xuyên đến nay là 25 triệu đồng, bình quân có trên 97.000 đ/ người.
Ban Khuyến học dòng họ Lại trao thưởng cho các cháu học sinh
Hàng năm đến ngày giỗ tổ Ban khuyến học đều tổ chức lập bàn ghi ủng hộ quỹ để các thành viên trong họ tự nguyện đóng góp tùy theo khả năng. Họ không đề ra quy định bắt buộc và hạn mức đóng góp. Ban khuyến học làm giấy khen kèm mức tiền thưởng: Học sinh giỏi cấp trường 50.000 đ/ cháu, Học sinh giỏi cấp huyện 100. 000 đ, Học sinh cấp tỉnh 200.000 đ,Học sinh cấp quốc gia, quốc tế 500.000 đ, thi đỗ đại học 500.000 đ, sinh viên giỏi xuất sắc 500.000 đ, học sinh nghèo có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn tặng 500.000 đ/năm. Ban khuyến học hàng năm đều tổ chức cho học sinh có thành tích xuất sắc báo công lên tổ tiên trước hội nghị toàn họ trong ngày chính kỵ (11 tháng 2 hàng năm). Sau đó biểu dương và trao thưởng, để khích lệ tinh thần hiếu học, khơi dậy long tự hào về truyền thống cho các cháu và các bậc phụ huynh. Tạo ra phong trào thi đua không chỉ cho các cháu mà cho cả các gia đình, các chi ngành trong họ.
Qua rà soát các chỉ số đánh giá mô hình : “dòng họ học tập” giai đoạn 2021-2025 kết quả dòng họ Lại thôn Phụ Thành đã đạt các chỉ số sau: 71 hộ đạt gia đình học tập đạt 87,5 %. 100 % số trể đến tuổi đều được đến trường không có học sinh bỏ học giữa chừng. 100 % thanh niên từ 18 tuổi trở lên đều được đi học ở các trường học phổ thông, học trường nghề, đều có kỹ năng sử dụng các thiết bị điện tử phục vụ cho công việc. Trên 60 % số người trưởng thành đăng ký đạt danh hiệu “ Công dân học tập ”, và có nghề hoặc việc làm ổn định có thu nhập bảo đảm cho kinh tế gia đình. Các thành viên trong họ luôn đoàn kết giúp đỡ, tương trợ nhau trong sản xuất, kinh doanh dịch vụ. Tích cực tham gia các phong trào xây dựng nông thôn mới. Hàng chục gia đình hiến đất làm đường giao thong, làm đường điện sáng góp phần xây dựng xã đạt chuẩn nông thôn mới năm 2014 và đang hoàn thành tiêu chí nông thôn mới nâng cao. Trong cuộc vận động “toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư” do MTTQVN phát động, hàng năm trong họ đều được biểu dương về công tác khuyến học , nhiều gia đình đạt gia đình học tập tiêu biểu được nhận phần thưởng của xã. Năm 2008 họ Lại thôn Phụ Thành được UBND huyện tặng giấy khen về công tác Khuyến học, Năm 2013 có 01 cá nhân được trung ương HKH tặng kỷ niệm chương, năm 2011 Hội Khuyến học huyện tặng giấy khen. Bên cạnh những thành tích trên công tác Khuyến học trong họ vẫn còn những yếu điểm hạn chế cần khắc phụ đó là:
- Mới chỉ quan tâm khen thưởng động viên khuyến khích các cháu học sinh có thành tích cao trong học tập và các cháu có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Chưa kịp thời động viên khen thưởng khích lệ cho những tài năng trong quản lý, sản xuất, kinh doanh, nghề nghiệp nên chưa tạo ra khí thế, phong trào sâu rộng trong toàn họ. Phần nào cũng hạn chế đến kết quả vận động đóng góp nguồn lực, kinh phí tài chính cho các hoạt động mang tính sâu rộng và bền vững.
- Trong họ vẫn còn 1 hộ nghèo, có 2 khẩu là mẹ nuôi con đơn thân mắc bệnh kinh niên, con còn nhỏ, kinh tế khó khăn. Ban khuyến học họ chưa có quy chế hỗ trợ.
- Những ý kiến đề nghị và đề xuất.
- Hiện nay việc khuyến học, khuyến tài đang là phong trào phát triển rộng rãi ở các dòng họ, thu hút sự quan tâm của toàn xã hội. Rất nhiều dòng họ có cách làm hay, hiệu quả cao trong việc khen thưởng, gây quỹ tạo phong trào, là môi trường gắn kết sự đoàn kết, thi đua, góp phần xây dựng và phát triển xã hội nhất là ở những vùng quê kinh tế còn khó khăn, nhưng việc tiếp thu, hiểu biết về những chủ trương, định hướng, các tiêu chí về các mô hình học tập, các chương trình kế hoạch về công tác khuyến học ở các cấp, các dòng họ có lúc còn hạn chế . Từ thực tế này tôi xin kiến nghị Hội Khuyến học các cấp nên có kế hoạch thường xuyên tổ chức tuyên truyền phổ biến, các nội dung biện pháp chuyển tải những thông tin, kế hoạch mà hội đã dày công xây dựng để phát triển phong trào khuyến học khuyến tài ở các dòng họ. Hàng năm Hội Khuyến học nên có hội nghị mở rộng đến các dòng họ.
Cuối cùng xin kính chúc các vị đại biểu mạnh khỏe, hạnh phúc và thành công. Xin trân trọng cảm ơn hội nghị!
T/M dòng họ Lại - Lại Thế Tứ